Miarkowanie kary umownej w umowie o roboty budowlane

Zgodnie z art. 484 § 2 Kodeksu cywilnego, „Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.”
Przepis ten ustanawia więc dwie niezależne od siebie przesłanki, które mogą stanowić podstawę do żądania obniżenia kary umownej:

• Wykonanie zobowiązania w znacznej części
• Rażące wygórowanie kary umownej

Warto podkreślić, że są one rozłączne, co oznacza, że wystąpienie jednej z nich jest wystarczające, aby dłużnik mógł skutecznie żądać redukcji kary umownej.

Miarkowanie kary umownej, szczególnie w przypadku zwłoki, jest przedmiotem licznych orzeczeń sądowych, które nadają kierunek interpretacji przepisów. Jednym z kluczowych wyroków jest wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2007 r. (sygn. akt I CSK 270/07), w którym wskazano, że kara umowna za zwłokę powinna być naliczana w stosunku do wartości prac niewykonanych w terminie, a nie od całkowitej wartości umowy. Oznacza to, że wierzyciel nie może domagać się pełnej kary, jeżeli zwłoka dotyczy jedynie części zobowiązania.
Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 12 lutego 2015 r. (sygn. akt I ACa 1739/14) potwierdził tę linię orzeczniczą, wskazując, że miarkowanie kary powinno być proporcjonalne do zakresu niewykonanych w terminie prac. W ten sposób sądy dążą do zapewnienia równowagi kontraktowej i uniknięcia nieuzasadnionego wzbogacenia się wierzyciela kosztem dłużnika.

Warto zaznaczyć, że Sąd nie jest uprawniony do oceny, czy niewykonane przez wykonawcę w terminie prace miały charakter „istotny” czy też „nieistotny”. Tego rodzaju rozróżnienie jest nieuzasadnione i nie znajduje podstawy w art. 484 § 2 Kodeksu cywilnego.
Ustawodawca bowiem, używając w przepisie określenia „znaczna część”, odnosi się do stopnia realizacji całego zobowiązania, co powinno być oceniane przede wszystkim w kontekście ilościowym i wartościowym, a nie jakościowym. Oznacza to, że przy ocenie, czy zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części, należy dokonać porównania wartości prac już wykonanych do wartości całego przedmiotu umowy, bez rozpatrywania jakościowego znaczenia tych prac.

Należy także pamiętać, że kara umowna nie może prowadzić do sytuacji, w której wykonawca zostaje pozbawiony wynagrodzenia za prace, które mimo opóźnienia zostały wykonane. Zasada ta wynika z fundamentów prawa cywilnego, które mają na celu zachowanie równowagi między stronami umowy. Miarkowanie kary umownej, które chroni interesy dłużnika, jest szczególnie uzasadnione, gdy wykonane przez niego prace mają istotną wartość i znaczący wpływ na realizację całości zobowiązania.

Zastosowanie instytucji miarkowania kary umownej ma także uzasadnienie w szerszym kontekście społecznym i gospodarczym. Kary umowne nie powinny stanowić narzędzia, które umożliwia wierzycielowi uzyskanie nadmiernych korzyści kosztem dłużnika, szczególnie gdy dłużnik włożył znaczny wysiłek w realizację zobowiązania. W sytuacjach, gdy wierzyciel osiągnął zamierzony cel umowy w przeważającej mierze, domaganie się pełnej kary mogłoby być uznane za nieproporcjonalne i niesprawiedliwe.

Możliwość miarkowania kary umownej przewidziana w art. 484 § 2 Kodeksu cywilnego jest istotnym narzędziem ochrony interesów dłużników. Praktyka sądowa i doktryna jednoznacznie wskazują na konieczność indywidualnej analizy każdej sytuacji, przy uwzględnieniu stopnia wykonania zobowiązania. Przy ocenie należy także wziąć pod uwagę ewentualną nieproporcjonalność kary umownej (jej rażące wygórowanie).
Dla stron umowy oznacza to, że nawet w przypadku wystąpienia zwłoki lub częściowego niewykonania zobowiązania, istnieje możliwość obrony wykonawcy przed naliczeniem nadmiernej kary umownej, co ma zapewnić stronom równowagę kontraktową oraz przestrzeganie zasad sprawiedliwości kontraktowej.